W Blaszanym Bębenku
Fascynacja tą prozą sprawiła, że zająłem się krytyką literacką. Jako nastolatek zwyczajnie marzyłem o tym, by osobiście poznać swojego idola. Pierwszy raz miałem okazję uczestniczyć w spotkaniu z autorem "Gdańskiej trylogii" jeszcze będąc w liceum, to był bodaj 1988 lub 1989 rok, Grass miał spotkanie w warszawskim klubie "Hybrydy" i prowokował publiczność, porównując Matkę Boską do Róży Luksemburg. Moja fascynacja rosła. Zostałem dziennikarzem, zająłem się książkami, w tym wywiadami z pisarzami. Jako wysłannik "Rzeczpospolitej" jeździłem po świecie odwiedzając dziesiątki imprez książkowych - od Chicago przez Jerozolimę, Moskwę, Paryż, Londyn i wiele innych miast. Mogłem uczestniczyć w lipskim Gewandhaus podczas niezapomnianej debaty między Grassem a Tadeuszem Różewiczem. Kilkakrotnie spotkałem pisarza we Frankfurcie, brałem tam m.in. udział w konferencji prasowej zaraz po tym jak dostał nagrodę Nobla. Recenzowałem wszystkie polskie wydania jego książek, pisałem eseje o jego twórczości, ale jakoś przez lata nie miałem szansy na wywiad, o którym jako licealista tak marzyłem.
Kiedy na początku czerwca 2003 roku jechałem do Gdańska by zrobić wreszcie rozmowę z pisarzem, który był już laureatem nagrody Nobla, daleki byłem od nostalgii czy górnolotnych myśli. Ceniłem w dalszym ciągu Grassa, cenię go niezmiennie do dziś – niezależnie od wyznań dotyczących epizodu w SS - ale nie czułem podniecenia, był to wówczas jeden z kolejnych wywiadów w mojej dziennikarskiej pracy. Nie pamiętałem o młodzieńczych pragnieniach. Do Gdańska pojechałem pociągiem z moim przyjacielem Olem, już w drodze wypiliśmy kilka piw, potem piliśmy niemal do rana włócząc sie najpierw po barach, potem z butelką wina wzdłuż sopockiej plaży... Następnego dnia na wywiad z moim idolem szedłem skacowany i myślałem tylko o jednym – szlag by trafił to, że zamiast spać muszę rozmawiać, a potem szukać jakiegoś komputera (nie było jeszcze laptopów) i faksu (nie było modemów, nie mówiąc o Wi-Fi), spisywać na gorąco rozmowę i depeszować ją do redakcji. Wracaliśmy wieczorem następnego dnia znów pociągając w pociągu beztrosko piwa. O Grassie nie myślałem, przypomniałem sobie teraz w knajpie Blaszany Bębenek.
Poniżej zamieszczam zapis tamtej rozmowy z 2003 roku. Niestety, była to bardziej rozmowa o polityce niż literaturze.
Coraz więcej zła
Rozmowa z Günterem Grassem, laureatem literackiej Nagrody Nobla
Günter Grass gości w rodzinnym mieście Gdańsku. Wizyta związana jest z zapowiedzianym na dziś otwarciem wystawy jego grafik pt. "Güntera Grassa potrzeba widzenia". W zbiorach gdańskiego Muzeum Narodowego jest kolekcja 69 rysunków Grassa, zaś Senat Wolnego Hanzeatyckiego Miasta Bremy jest posiadaczem 77 grafik z cyklu "Calcutta", który powstał jako pokłosie wizyty pisarza w Indiach. Ten zbiór zostanie pokazany polskiej publiczności w Pałacu Opatów w Oliwie. Wystawę uzupełni najnowszy cykl "Ostatnie tańce", na który składa się 15 litografii i 13 rzeźb. Günter Grass miał też w Gdańsku spotkanie autorskie pt. "Pamięć i pokolenia", podczas którego zaprezentowano fragmenty jego najnowszej powieści "Idąc rakiem".
- Polska jest w przededniu bardzo ważnego dla naszego społeczeństwa głosowania, w którym podejmiemy decyzję, czy chcemy przystąpić do Unii Europejskiej. Jaką rolę może odegrać nasz kraj we wspólnej Europie?
GÜNTER GRASS: Mam nadzieję, że wynik referendum będzie pozytywny. To bardzo dobrze, że już wkrótce Polska będzie należała do poszerzonej Unii Europejskiej, ale mam nadzieję, że Polacy mają świadomość zobowiązania, jakie na siebie przyjmą. Krytycznie oceniam poparcie polskiego rządu dla polityki George’a Busha i udział Polaków w interwencji zbrojnej w Iraku. Myślę, że naród, który przeżył okupację niemiecką i rosyjską, powinien być szczególnie niechętny uczestniczeniu w wojnie. Wiem, że zależy wam na dobrych kontaktach ze Stanami Zjednoczonymi, ale wydaje mi się, że Polska nie może pozwalać sobie na spór z innymi krajami europejskimi, a tego sporu przy okazji interwencji w Iraku byliśmy świadkami. Oby to był ostatni raz.
– Czy przystąpienie do Unii to tylko korzyści, czy także zagrożenia?
Nie ma alternatywy dla Unii Europejskiej, ale to nie znaczy, że wiążą się z tym wyłącznie korzyści. Dam przykład Portugalii, kraju, który od wielu lat dobrze znam. Śledzę przemiany tam zachodzące. Przed przystąpieniem do Unii Portugalia była bardzo biedna i zacofana. Bez wątpienia wiele skorzystała dzięki różnym programom pomocowym. Rozwinęły się infrastruktura miast i przemysł, ale jednocześnie podupadło rolnictwo. Myślę, że można powiedzieć, iż portugalscy rolnicy na wejściu kraju do Unii stracili. Podobne niebezpieczeństwo widzę w przypadku Polski. Wasze rolnictwo opiera się na bardzo małych prywatnych gospodarstwach. Nie jestem pewien, czy polscy rolnicy na przystąpieniu do Unii skorzystają, zwłaszcza że bardzo silne w krajach "15" jest lobby rolnicze Francji.
– W pisanej na początku lat 90. książce "Wróżby kumaka" przedstawił pan szerszą wizję Europy, obejmującą nie tylko Niemcy, Francję, Polskę i kraje nadbałtyckie, ale także Rosję. Czy wizja Unii Europejskiej z udziałem Rosji jest politycznie realna?
Europa nie może stanowić monolitu bez Rosji. Wiem, jakie są zaszłości historyczne i stosunek wielu Polaków do Rosji, ale żadne uprzedzenia nie powinny prowadzić do postrzegania tego kraju jako obszaru pozaeuropejskiego. Czas zapomnieć o starych antagonizmach. Rosja jest sąsiadem Polski i w ogóle ważnym partnerem wszystkich krajów europejskich. Rozwój gospodarczy Rosji leży w naszym wspólnym interesie. Nie wyobrażam sobie przyszłości naszego kontynentu bez niej.
– W swoich książkach często przestrzega pan przed odradzającymi się w Europie nacjonalizmami. W najnowszej powieści "Idąc rakiem" młody chłopak morduje swojego rówieśnika, którego uważa za Żyda. Czy te nacjonalistyczne postawy stanowią rzeczywiste zagrożenie dla rozwiniętych demokracji? Czy nie są to tylko pojedyncze incydenty radykalnych grup funkcjonujących na marginesie życia politycznego?
O tym, jak niebezpieczne mogą być nacjonalizmy, przekonuje nas przykład byłej Jugosławii. To była dla Europy ważna lekcja, z której chyba nie do końca wyciągnięto właściwe wnioski. Nie można tolerować żadnych zachowań nacjonalistycznych, a nie są to przypadki pojedyncze. Zła obserwujemy coraz więcej.
– Co poza nacjonalizmem stanowi obecnie największe zagrożenie dla demokracji?
To, że dzisiaj demokracja jest zjawiskiem czysto formalnym. Obywatele są nieufni, sceptyczni wobec rządów, parlamentarzystów, przedstawicieli władz lokalnych. Parlamenty coraz częściej zatwierdzają to, co zostało "załatwione" przez koła lobbystyczne. Gospodarka ma coraz większy wpływ na politykę, a w demokracji decydować powinni przede wszystkim wyborcy. W rezultacie ludzie zniechęcają się do demokracji, nie uczestniczą w wyborach, nie wierzą, że mogą mieć wpływ na decyzje polityków. Frekwencja wyborcza we wszystkich krajach spada, a w Polsce jest szczególnie niska.
– Frustracja społeczna powoduje, że do głosu dochodzą populiści, w Austrii mieliśmy Heidera, we Francji Le Pena, w Polsce Leppera. Jak się przed tym bronić?
Odpowiem na przykładzie Niemiec. Powojenny sukces mojego kraju wynikał z wcześniejszych doświadczeń. Upadek Republiki Weimarskiej był dla nas ważną lekcją. Po II wojnie światowej Niemcy Zachodnie budowały demokrację opartą na wolnym rynku, ale z uwzględnieniem potrzeb i oczekiwań społecznych. Władza czuła się odpowiedzialna przed społeczeństwem, wpływy środowisk gospodarczych na politykę zostały bardzo ograniczone. Można powiedzieć, że udało nam się ucywilizować kapitalizm. I tak było do lat 80. Niestety, ostatnie dwie dekady to zwrot w tył, relacje polityczno-gospodarcze wracają do XIX-wiecznych najgorszych tradycji. To samo obserwuję w Polsce. Odpowiedzialność polityków przed społeczeństwem została zepchnięta na boczny tor. O tym się nie mówi podczas wyborów. Parlamenty w wielu krajach europejskich przypominają Reichstag z czasów weimarskich – jest dużo gadania, frazesów, a nic z tego dla ludzi nie wynika. Taka atmosfera sprzyja populistom. Nie przypadkiem w Republice Weimarskiej do władzy doszli narodowi socjaliści, bo ludzie stracili zaufanie do parlamentu. I dziś populiści mają coraz większy posłuch w Europie – zarówno po lewej, jak i po prawej stronie sceny politycznej. Wracają czasy drapieżnego kapitalizmu.
To zdjęcie zrobiłem Grassowi w 1999 roku, zaraz po tym gdy otrzymał literacka nagrodę Nobla
A tu fotki z knajpki Blaszany Bębenek
fajna opowieść… jakoś miło po przeczytaniu, cieplej, takie antidotum na śnieżycę okrutną za oknem… zawsze uważam, że jak się czegoś mocno pragnie… tylko trzeba chcieć